صحيفه سجاديه، متني ناشناخته
صحيفه سجاديه، متني ناشناخته
آذرنوش سميعي زفرقندي
طلوع آفتاب وجود مقدسش در روز پنجم شعبان‌المعظم و به قولي نيمه جمادي‌الاولي سال سي و شش يا سي و هشت بوده است. القابش سجاد، زين‌العابدين، وارث علم‌النبيين، المجتهدالزكي، الامين و الزاهدالعابد مي‌باشند.
وجود پربركتش داراي محاسن ذات و مكارم صفات و وفور دانش و بزرگواري و اشاعه جود و سخاوت بوده و انوار سروري و امامت و آثار دين‌پروري از جبين مباركش ساطع گرديده بود.
زندگي علي بن الحسين(ع) از زندگاني اجتماعي پدر بزرگوارش كه دنياي بشريت او را مظهر غيرت و حميت مي‌شناسند هرگز جدا نبوده و در مسير احياي دين، ارشاد و هدايت، پرورش و تنوير افكار عمومي گامهاي مؤثري را برداشتند.
امام سجاد(ع) به مقتضاي زمان حيات خويش از كارآمدترين روش دفاعي يعني سلاح دعا استفاده نموده و با زبان نياش به درگاه باريتعالي طيفي از مسائل اعم از تربيتي، اخلاقي، عرفاني، عقيدتي، سياسي، نظامي و… را مطرح كردند.
طاغوت در هر زمان نوعي از خرافه را ترويج مي‌كند و ائمه معصومين هر كدام به گونه‌اي با آن مبارزه مي‌كردند. امام حسين(ع) در برپايي اخلاق و حقيقتي به نام اسلام شهادت را برمي‌گزيند و فرزندش امام سجاد(ع) براي ترويج اخلاق و تبليغ آن و بقاي حيات شيعه روش نيايش را برگزيده و در گوش مردمي كه دچار ركود و بي‌حسي اخلاقي شده بودند نجواي كرامت انساني سر داد. كه نتيجه و هدف تمام مبارزات آن بزرگواران چيزي جز احياي كلمه «اخلاق» نبوده و نيست.
صحيفه سجاديه را مي‌توان حقيقت ناشناخته زندگي امام سجاد(ع) دانست، كتابي كه پس از قرآن و نهج‌البلاغه (اخ‌القرآن) اولين كتاب معتبر و مرجع اصيل اسلامي است كه به انجيل اهل بيت و زبور آل محمد(ص) ملقب گرديده و به‌عنوان اخت‌القرآن بيانگر آيات الهي و مبين و مفسر آن است.
اين كتاب ارزشمند انسان را در ابعاد مختلف مبهوت خود ساخته و روح انساني را با دريافتهاي عميق عرفاني و با انديشه‌هاي والا و سوز و گدازهاي عاشقانه جلا و صيقل مي‌بخشد.
دوران اختناق و فضاي سياه پس از قيام امام حسين(ع) و بار سنگين مصيبتي چنان سترگ، زمينه (بستر) به‌وجود آمدن اثري ماندگار، مؤثر و غني مشتمل بر 54 دعا و نيايش از امام سجاد(ع) شد، چرا كه دعا در زمان آن امام همام نقش تأثيرگذاري در اجتماع مردم آن روزگار داشت.
امام عليه‌السلام در اين ادعيه با ذكر مكرر نام حضرت محمد(ص) و خاندان او، ياد و نام ايشان را كه دستگاه اموي در پي كمرنگ ساختن و محو آن بود، به‌طور ناخودآگاه در ذهن مردم زنده نگه داشته و از سويي با زيباترين مفاهيم ادعيه‌اي شاخص و متفاوت از آنچه ديگران مي‌نگاشتند، را آفريد.
اين نوشته شريف از ابعاد متعددي قابل مطالعه و بحث است. از يك منظر ارزش ادبي والا و وجود جلوه‌هاي بلاغت و فصاحت در اين كتاب روح خواننده را مي‌نوازد كه در جاي خود بسيار حائز اهميت است و بُعد ديگر آن نقش محوري امامت امام سجاد(ع) بود كه نوشتن صحينة سراسر نور و معنويت را در پي داشت.
بررسي هرچند مجمل در زندگي امام زين‌العابدين(ع) اين حقيقت را واضح و آشكار مي‌سازد كه امام هرچند دست به سلاح نبرد ليكن مبارزه خويش را با بهره‌گيري از تمام سلاحهايي كه از سلاح آهنين كم اهميت‌تر نبود ابراز و از طريق دعا، دانش و علم، اخلاق و عدالت و فرهنگ سد بلند و نفوذناپذيري را در برابر حكومت جور زمان ايجاد كرد و تاريخ نشان مي‌دهد كه امام توانست شيعه را حياتي نو بخشيده و زمينه را براي فعاليتهاي امام باقر(ع) و امام صادق(ع) فراهم سازد.
فردي كه از خاندان كسي است كه خداوند با او سخن گفته و تربيت شده مكتب وحي مي‌باشد آشکار است كه كلامش در ارتباطي مستقيم با كلام خداوند در قرآن قرار دارد و در سراسر صحيفه اين ارتباط تنگاتنگ در الفاظ امام(ع) به چشم مي‌خورد، ايشان در مكتوباتشان صراحتاً يا تلويحاً به آيات متعدد قرآن استناد و استدلال فرموده‌اند كه به حق مي‌توان گفت كه لقب «اخت‌القرآن» به اين كتاب گرانبها بسيار زيبنده است. كتابي كه پس از قرآن مجيد نخستين كتابي است كه توسط معصوم(ع) نوشته شده است و املاء و انشاء خود امام(ع) مي‌باشد و همانگونه كه ام‌الكتاب جامع همه علوم است «اخت‌الكتاب» نيز مفسر و مبين آيات الهي است. و اين قضاوت ناآگاهانه يا مغرضانه از سوي افرادي كه وجود مقدس آن حضرت را در بستر بيماري تصوير كرده‌اند غيرقابل اغماض است چرا كه يادگار عظيم آن حضرت مبين اين نكته مي‌باشد كه اين كتاب يك دعاي صرف و بي‌روح نيست بلكه يك كتاب آموزشي در ابعاد گوناگونِ تربيتي ـ اخلاقي، عقيدتي ـ سياسي و عرفاني ـ اسلامي است كه گستره‌اي از حقايق و انديشه‌هاي تابناك امام را به روي خواننده مي‌گشايد، چرا كه نه تنها با الفاظي بسيار زيبا حلقه‌هاي ارتباط حقيقي خلق با خالق را ترسيم فرموده، هم‌چنين موارد ديگري را نيز مانند حفظ ارتباط روحي و عبادي مردم با خداوند و حفظ كيان اسلام و قرآن متذكر شده است.
زماني كه بنده‌اي عام با خداي خويش راز و نياز مي‌كند گاه زيباترين لغات و عبارات خود بخود به زبان همان بنده خلق مي‌گردد، حال با اين وصف اگر روح والائي چون امام سجاد(ع) با خداوند به‌گونه‌اي ويژه و ماندگار در تاريخ راز مي‌گويد. بدون شك با كلامي شگفت و جاودان روبرو هستيم كه جاي بررسي، تأمل و تعمق دقيق و موشكافانه را دارد. اينك بايد از خود سؤال كنيم كه چرا اين كتاب ملهم از وحي الهي ناشناخته باقي مانده، كتابي كه جامع‌ترين و وثيق‌ترين اثر ماندگار اهل بيت پيامبر(ص) است. كتابي كه جداي از تقدس و غناي معنوي به لحاظ وجود انواع صنايع بديعي مي‌توان آن را شاهكاري ادبي در تاريخ ادب عرب دانست. وجوه بلاغي فراوان در صحيفه ارزش ادبي آن را به‌وضوح نشان مي‌دهد و بررسي دو شاخه از علم بديع (طباق، جناس) در صحيفه نشان‌دهنده اين موضوع مهم است كه يكي از زيباترين متون ادبي ـ مذهبي است كه در عين سليس بودن و بدور از هرگونه تكلف انواع صنايع ادبي به‌صورت بسيار ظريف و زيبايي بكار گرفته شده است. كه توجه خواننده را به نمونه‌اي از آن جلب مي‌كنيم.
حضرت در دعاي پنجم در بند هشتم فرموده است:
«اللهم فصل علي محمد و آله و كد لنا و لاتكد علينا و امكر لنا ولاتمكر بنا»
در اين عبارت علاوه بر اين كه صفت بديعي «طباق سلب» آورده شده، صنعت بديعي ملحق به جناس از نوع اشتقاق (ميان «كد» و «لاتكد» و ميان «امكر» و «لاتمكر») در آن به چشم مي‌خورد. و موارد فراوان از صنعتهاي مختلف ازجمله انواع تشبيه و استعاره، مجاز، عكس، اكتفاء، مراعات‌النظير و يكي از مظاهر بسيار زيبا كه به‌طور چشمگير نيز در صحيفه بكار رفته سجع مي‌باشد كه توضيح بيشتر در اين مقال نمي‌گنجد.
حال از باب يادآوري سؤال مي‌كنم كه چند درصد از اطرافيان شما كه از افراد متدين جامعه به‌شمار مي‌روند خطبه كوبنده و مقتدرانه امام سجاد(ع) كه كلام ايشان در بدترين حالت و شرايط روحي مي‌باشد را خوانده‌اند يا بدان اشراف دارند. سخنان و جملاتي كه بعد از واقعه دردناك و هولناك عاشورا بر قوم ستم و ستمگران، ايستاده بر قله شجاعت و مردانگي خوانده شد و دوست و دشمن را گرياند و خطبه‌اي كه در هر جمله‌اش همه صفات و مكارم اخلاقي و كرامت انساني نهفته است.
و آيا كتاب شريف صحيفه سجاديه بايد تنها در كتابخانه منازلمان وجود داشته باشد تا شايد سالي يكبار به مناسبت پايان يافتن ماه مبارك رمضان چند خطي از ان به نام دعاي وداع ماه رمضان خوانده شود كه آن خوانش هم با كمال تأسف بدون تفكر و انديشه در كلام امام است. و ابراز تأسف دوباره از اينكه مسلمانان از اين سرمايه غني و از اين همه آموزه‌هاي بي‌بديل به عمد يا غيرعمد دور مانده‌اند.
ارزشهاي والاي موجود در صحيفه سجاديه اقتضاء مي‌كند كه دانشمندان، محققين و پژوهشگران توانا با صرف وقت بيشتر و تعمق در تفكرات تابناك آن امام معصوم(ع) و تأكيد در ابعاد گوناگون ازجمله جنبه‌هاي زيبايي‌شناسانه روان‌شناسي، علوم اجتماعي و اخلاقي آن كه مغفول مانده است سعي در معرفي بيشتر اين «اولين مكتوب ائمه» بنمايند تا ذهن به خطا رفتة افرادي كه امام را فردي به دور از مسائل اجتماعي مي‌پنداشتند را به راه صواب آورده و در هرچه بيشتر شناساندن سيره و روش امامان و مقام والايشان تلاش و كوشش نمايند و در جهت تبيين زبور آل محمد(ص) و تنوير افكار جوانان و نوجوانان دانش‌پژوه و اشاعه فرهنگ نجات‌بخش صحيفه تمام سعي خود را به‌كار برند. بزرگواراني كه در راه عزت بخشيدن دين و زنده نگه داشتن كلمه «حق» و «عدل» از هستي و جان گرانبهايشان گذشتند تا كرامت انساني در مقابل حاكمان منحرف از تنزل و فرومايگي مصون بماند.
درود خداوند سبحان بر انديشه‌هاي والاي فرزند فاطمه(س) و جگرگوشه سالار شهيدان و سيد و سرور ساجدان و عابدان و امام مجاهدان باد!